I. AGERRALDIA
Lehen zatiko toki hua bera. Goizeko iru orenak. Tarteka, ilargia ageri. Urrundik aditu bitez, orain ere, behorren arrabots eta irrintzinak. Oyalak idekitzean, ez da nihor ageri. Gero, Illegorri ateratuko xolatik. Arpegi-eskuak odoletan ditu. Erdi arrastaka, badoa bideraino.
ILLEGORRI: Nun da hori? Nun da Begibeltz ori? Bazuen astea ba, hiritik itzulia egiteko. Argi-astea ez urrun. Zetako argiastea? Barnean gaua delarik, ez litake behar kanpoan egun. (Biderat urbildu eta handik oyuka): Begibeltz! Ago ixilik behorra! Ire irrintzi ta urrats-arrabots oiek errotuko naute-ta. (Bere baitan, gero): Begibeltz! Ez diat ire beharrik. Ire alabagatik ari nauk iri deika. Ez neregatik. (Maialen-en xolarat urbilduz) Atsa badu beti... Ez genuke, ba, zakurra bezela hiltzen behar utzi. Urbilduko ba nintzaioke... (Xolako atea idekiko du, pulliki.) Maialen! Maialen!...
MAIALEN: (Barnetik) Nor da hor?
ILLEGORRI: (Eztiki) Illegorri naiz, zure laguntzerat eldu.
MAIALEN: Illegorri? Aita! Illegorri atean! Behorrak! Sar zaizte behorrak! Illegorrik ilen gaitu!
ILLEGORRI: (Xolako atea etxiz): Obe dut bakarrik utzi. (Eta, erdi arrastaka, sartuko da bere xolan berriz.)
II. AGERRALDIA
Mari-Gaizto bakarrik. Gero Mari-Gaizto eta Illegorri
MARI-GAIZTO: Esperantza! Esperantza! Nik ere badiat ene esperantza! Odola diat ene esperantza. Odola! Odolaren usaina... Odolaren beroa... Odolaren gorria... Odolari egiten diot otoi eta kantu eta dantza. Gora i, Gorrotoa! Ta ire ume odol gorri beroa. (Lotzen da, ixil-ixilik dantzan. Gero, urbilduko zaigu Illegorri-n xolarat. Eta aren atean joko.)
ILLEGORRI: (Barnetik) Nor da hor?
MARI-GAIZTO: (Goxoki) Mayi!
ILLEGORRI: Ze Mayi? Nungo Mayi?
MARI-GAIZTO: (Ezti-eztia) Nungo Mayi... Eskualerriko Mayi.
ILLEGORRI: (Atea idekiz) Ze behar dun emen?
MARI-GAIZTO: Zer duk arpegian? Odola? Zer egin aute, gaizoa? Erori? Ekarriko diat ura, iturritik...
ILLEGORRI: Oa emendik, atso zorgin zaharra. Ez dinat ire beharrik. Nundik eldu aiz?
MARI-GAIZTO: Ire soroetarik. Nigargarria duk, nigargarria. Badituk... olakotze ziloak. Lurra bustia bai uen. Eta Illegorri-n behorrak antxet ibilki, beren zango aundiekin, arat-unat, erroak bezala. Akabo zuen sorhoak. Ainbat lanez, ainbertze izerdiz iraulitako sorho eder aiek. Ez nizkian nereak baina, baserritar-alaba izaki neroni ere ta, holako makurra ikusirik, nigar egin behar, nigar. (Lotzen da nigarrez) Eta auzoak ideki atea behorreri!...
ILLEGORRI: (Sutan) Nork? Begibeltz-ek? Begibeltz-ek ideki atea behorreri? Nola dakin? Erran! Mintza adi! Mintza adi laister, bertzela...
MARI-GAIZTO: Neronek ikusi!... Ez nuen ba erran nahi, baina...
ILLEGORRI: Gezurti ustela! Ta arek ukatu neri! Oa. Yakinen diat nik orain zer egin (Sartzen da bere xolan)
MARI-GAIZTO: (Kanpotik) Ago ixilik, Illegorri. Ez adi asarretu hola. Begibeltz gizon ona duk. Barka zak. Barka zak, otoi! Yakin izan ba nu, ez nian erranen... (Gero, bere baitan) Iretsi duk amua! (Lotzen da berriz, ixil ixilik dantzan. Eta badoa.)
III. AGERRALDIA
Illegorri bakarrik. Gero Aita-Xabier ekin
ILLEGORRI: (Xolatik ateratuko, xispa bizkarrean duela) Egiaren jabe nauk, orain. Bazekiat, orain, egi osoa. Begibeltz-ek ideki behorreri atea. Neri trufa ta irri egiteagatik. Eta alaba zauritu zaiolarik, orduantxet etorri huna, nigarrez, arrastaka, laguntza-eskean, emaztekia bezala. Eta huna nola utzia nauen: doi-doia bizi. Odola nahi ba zuen, izanen du odola. Ixo! Eldu da norbeit. Urratsak ezagun dire, gau illunean. Bera diat. Eman beharko dizkit argibideak (Gordetzen da).
AITA XABIER: (Bidetik. Erran-kantuz)
Mendi-mendira gau illunean
Zergatik igorri naute?
Aize egoari jostagarritzat
Ostoa emana diote.
Egarri bai naiz, iturri ondoan
Ez ninduten behar utzi.
Espainak, sutan erreko zaizkit
Urerat ez ba doazi.
ILLEGORRI: (Gorde lekutik)
Nor ari zaiku, bakar bakarrik
Gau illunean oyuka?
A. NAGUSIAREN ABOTSA:
Gau illunean, Mari-Gaizto'kin
Andre-Maria'k borroka!
MARI-GAIZTO'REN ABOTSA:
Mendi huntan gaur nausitu bitez
Odola ta gorrotoa!
ANDRE-MARI'AREN ABOTSA:
Mendi huntan gaur nausitu bitez
Bakea ta Amodioa!
A. XABIER (Belauniko):
Arantzazu-ko Andre Maria!
Behar ba nauzu, banoa
Zerua bedi aizea eta
Aita Xabier ostoa!
(Hau erranik, idekiko du A. Xabier-ek ateska. Eta barnerat sarturik atzematen du Illegorri zokoan gordeta.)
IV. AGERRALDIA
A. Xabier eta Illegorri.
ILLEGORRI: (Gordelekutik ateratuz ) Nor da hor?
AITA XABIER: Aita Xabier. Nor zaitut zu?
ILLEGORRI: Illegorri artzaina.
AITA XABIER: Noren begira zinen or, zokoan gordeta?
ILLEGORRI: Gorde behar lirakenak, agerian bai dire ibilki.
AITA XABIER: Neri buruz zare mintzo?
ILLEGORRI: Zuk ez ditutzu eskuak odolez gorrituak.
AITA XABIER: Nor duzu ba buruan? Begibeltz?
ILLEGORRI: Eskuetan ere ukanen dut laister. Bainan hila.
AITA XABIER: Zer zare ba zu? Biziaren jabe? Zer zaizte zuek, otso edo gizon?
ILLEGORRI: Gizonentzat gizon, otsoentzat otso, zakurrentzat zakur.
AITA XABIER: Nun da Maialen?
ILLEGORRI: Ortxet, bere xolan, bakar bakarrik.
AITA XABIER: Bere xolan... Eta haurra utzia duzu, gau osoan ola, bakarrik!
ILLEGORRI: (Ukitua) Ze nauzu. Ni ikusi ordu, izutzen baita.
AITA XABIER: Ez duzu beaz, zuk ere, barnea garbi.
ILLEGORRI: (Nigarrez) Ez duzu nere kopeta ikusten? Ez duzu nere eskuetako odola ikusten? Emen gertatuak erranen dauzkitzut garbi.
AITA XABIER: Ez orain. Ez dut oraino astirik. Maialen ganat etorria nauzu. Yainkoaren izenean, behar diozkat pekatuak barkatu.
ILLEGORRI: Pekatuak barkatu? Ez du horrek pekaturik. Herratsuak, aiherrak, herrakorrak... gu gare. Amaren umiak gaituzu, ahagatik. Ta otoitzean ikasiak. Bainan... auzoa barkatzen ez.
AITA XABIER: Horra, borren gerokoak.
ILLEGORRI: (Oyuka) Aizea! Ura! Sua! Artu ta ereman nazazute zuekin. Hola bizitzea baino, hobe baita betiko hil! (Behorreri, gero.) Zagozte ixilik, behorrak! Errotuko nauzute (Illegorri sartuko da bere xolan.)
ANDRE-MARIA'REN ABOTSA. (Erran-kantuz)
Arantazu'ko Aita Xabier!
Zu zaitut beharrezkoa
Mendi mendian nausi ditezen
Bakea ta Amodioa.
AITA XABIER:
Arantzazu-ko Andre Maria!
Behar ba nauzu, banoa.
Zerua bedi aizea eta
Aita Xabier ostoa!
(Aita Xabier gelditu bedi ixtan bat ixilik, geldi, otoitzean. Eta sartu bedi gero, Maialen-en xolarat. )
V. AGERRALDIA
Iakes eta Mari-Gaizto; Xola barnetik, Maialen eta A. Xabier-en abotsak.
IAKES: (Bidetik. Zakurrekin eldu)
Nere zakurrak! Zagozte ementxe.
Lurrean etzan eta lo.
Etzaizte beldur. Urbil nauzute.
Xola ondoan, ortxet, nago.
Argi astean, egunarekin
Abiatuko erbitara.
Erbi-goseak zaiztela dakit
Ikusiz zuen dardara.
Egon ementxet. Etzan eta lo
Nik ez bai dut lo beharrik.
Xolan ondoan egonen naiz ni
Maiteari so egiñik.
Xola hortan dut maitea lotan.
Begi ta ile beltzak ditu.
Izarra bezin garbia izaki
Ta ez dut oraindik ukitu.
Zagozte ementxe, nere zakurrak,
Xolarat nadin urbildu.
Nere maitea lo dagolarik
Atsa behar diot aitu.
(Atea idekiko du)
Aita zenari entzuna diot
Aundia dela mundua.
Mendi mendian, auxe da nere
Bozkariozko lekua.
MARI-GAIZTO: (Bidetik)
Yainkoak gabon deizula, Gazte.
IAKES: (Ari behatu gabe)
Nor zaitut or?
MARI-GAIZTO: :
Nor naizen ni?
Yaneko behar ninduzun ezaun.
Naiz... Eskualerri-ko Mayi.
IAKES:
Ze behar nauzu?
MARI-GAIZTO:
Etzaitut behar.
Zu zaitut nere beharrik.
IAKES:
Neregatikan joaten al zera
Etorri zaren bidetik
MARI-GAIZTO:
Mendi hauetan, Maialen duzu
Neskatxarik pullitena...
Gorputzez eder ta gogoz garbi
Antza du... izarrarena.
Nigargarria litake, Iakes,
Ez ba zenu zuretako.
IAKES:
Munduan ez da sortu gizonik
Ar lezaken beretako.
MARI-GAIZTO:
Etzekiat ba...
IAKES:
Zoaz emendik.
MARI-GAIZTO:
Naiago duk itxu bizi?
I bezalako gizon gazte bat
Egiari hola igesi?
IAKES:
Zoaz emendik, atso zitala.
Mihi luzeko sugea.
MARI-GAIZTO:
Behazu ongi bertze norbaitek
Ebatsi dizun ogea.
IAKES:
Horren iltzeko ez nuke behar
Egi osoa: laurdena.
MARI-GAIZTO:
Ta behar ba litz... ilgo zenuke
Zure lagun oberena? (Badoa)
IAKES: (Bere baitan)
Nor nuen emen? Lo beharra dut?
Zer nuen ori? Ametsa?
Lasaitu nadi. Aditu dezan
Nere maitearen atsa.
(Urbilduko da xolarat, eta so emanen)
Iduritzen zaut, bertzetan baino
Atsa larriago duen...
Beldur naiz, nere urratsak aituz
Golpez atzartu ote den.
MAIALEN: (Xola barnetik. Ari da kofesatzen)
Maitasuna? Bai. Aspalditik zait
Bihotz barneraino sartu...
Ez dut ekarri. Etorri egin zait.
Etorri eta nik artu.
Etzait iduri, amodioaz
Egin dudanik pekatu.
IAKES:
Ametsetan dut amodioaz?
Sukarrak artu ote du?
MAIALEN:
Erranak erran... nere barneak
Bertze pekaturik ez du.
IAKES:
Norkin mintzo zait? Aitarekin ez.
Bere buruakin ari?
MAIALEN:
Aita Xabier! Beldur diozu
Nere amodioari?
IAKES:
Odol-golpeak itxutua nau.
Zer dut? Gezur edo egi?
AITA XABIER:
Joaki naiz, aurra. Zaude bakean
Ta atxikiozu loari...
IAKES: (Biderat urbildu eta zakurrak lasatuko ditu. Sutan erranez)
Zoazte zakurrak! Zoazte saingaka!
Zoazte izirat! Zoazte emendik!
Nere horaingo egitekoak
Ez du behar lekukorik
(Zakurrak abiatuko dire saingaka. Iakes sartuko berriz atarian. Eta Xolako paretan den aiztoa, eskuan artuko. Arekin gordeko da, gero, bide gibelean. Andik oyu eginez )
Hemen natxeok. Ire beha nauk.
Eskuan diat aiztoa.
dolarekin garbituko duk
Egin dikan iraingoa.
VI. AGERRALDIA
Aita Xabier eta Iakes. Gero biok eta Illegorri.
AITA XABIER: (Maialen xolatik atera)
Arantzazu-ko Andre Maria
Hemen duzu zure mutil.
Zuk eskatua emana dautzut
Naiz-eta miñez antxu hil
Ostoa nauzu ta aizea zare...
Ar nazazu ta erabil!
(Hau erranik abiatzen dela, Iakes aterako zaio gordelekutik. Aiztoa eskuan dakar eta begietan su.)
AITA XABIER: (Arritua) Iakes! Zer duk? Errotu aiz?
IAKES: (Erroturik) Ago ortxet! Egizak gibelat! Egizak gibelat!
AITA XABIER: Baina Iakes! Errotu aiz? Zer duk?
IAKES: (Irriz, trufaka) Huna emen, nere lagunik oberena! Nere haur-demborako adiskidea! Ni gabe; hilun zena!...
AITA XABIER: Iakes! Baina zer duk Iakes?
IAKES: Huna emen, otoitz eta penitentzian bizi zitzaigun fraidea
AITA XABIER: Baina Iakes! Zer pentsatu duk?
IAKES: Pentsa? Ez diat pentsa! Entzun egin diat. Entzun eta ikusi...
AITA XABIER: Adizak itz bat, Iakes! Maialen...
IAKES: Etzakala itz ori eman. Itz ori ez duk irea!
AITA XABIER: Iakes, nere adiskide!
IAKES: Ago ixilik, saltzaile ustela! Mari-Gaizto'k uen egia! Mari-Gaizto'k bai, Mari-Gaizto'k...
AITA XABIER: Adi zak!
IAKES: Ez! Ixiil adi orain, betikotz! (Sartzen dio bihotzean aiztoa. Ta Aita Xabier lurrerat eroriko. Iakes-ek, gero, bota beza aiztoa lurrerat. Errotua bezela, gero) Horra zertan gelditu diren, gure haur-demborako eskolaldi ta pillota-partidak! (Urrun, aditu bedi Mari-Gaizto dantzan)
ILLEGORRI: (Xolatik irten) Ago ixilik sorgin zikiña! Oa emendik urrun dantzan egitera! (Iakes atzematen du) Zer duk? Nor duk or, lurrean? Zer da gaur emen? Debrua dantzan ibilki? Nor il duk, erro alua? Nor il duk?...
IAKES: Munduan bizi zen saltzaillerik ustelena. Ioan irirat orain, eta erran: etortzeko, Iakes preso artzerat.
ILLEGORRI: Joan adi emendik. Urrun adi. Gorde adi. Ez diat ire beharrik.
IAKES: Ez naiz ni nere burua gordetzen ibiltzeko sortua. Egin beharrak, egin. Ta ordaindu beharrak, ordain.
ILLEGORRI: (Makurtu ta artzen du A. Xabier besoetan) Bizi duk! Bizi duk oiño! (Ematen du jarririk, arri baten gainean) Zer pentsa duk ik, erroa, holakorik egiteko?
IAKES: Pentsatu ez. Ikusi egin dut. Xola barnean zegozen biok. Eta nik entzun.
ILLEGORRI: Entzun? Zer entzun? Apeza entzun, haurra kofesatzen?
IAKES: Kofesatzen! (Lotzen da irri-zaflaka)
ILLEGORRI: Kofesatzen bai, kofesatzen!
IAKES: Gezurra! Hauek ez dire kofesatzeko tenoreak.
ILLEGORRI: Ez dakik neskatxa mendian erori ta zauritua uela?
IAKES: Gezurra!
ILLEGORRI: Gezurra?
IAKES: Gezurra bai, gezurra! Gezurretan bizi ta aseak zuek: artzain zahar eta fraide. Ez nian, munduan, besterik. Ontasun bat. Ortxet. Xola horren barnean. Eta hunek ebatsi. Hunek. Nere lagun oberenak. Eskolan eta, pillotan eta, elgarrekin ibilliak. (Lotzen da negarrez)
ILLEGORRI: Adi zak, ume basa. Gizon ba aiz, jaiki adi. Joan adi xolaraino. Ideki zak atea pulliki. Eta sar. Beha zak aurra ongi. Lo izanen duk, nik uste. Kopeta ez ba du beltzitua ta ezpainak odolez gorrituak, gezurra erran diat. Ator orduan. Emen izanen nauk. Bainan nik erranak ba dituk egi, ator orduan ere. Ta eman adi hemen belauniko, ire lagunaren ondoan. Aditu duk? Oa! (Iakes jaiki ta, ametsetan bezala, badoa Maialen-en xolarat. Andik atera ta badator gero pulliki, burua lurrean, A. Xabier-en ondora. Lotuko da oyuka. Ta lagunaren belaunetarat eroriko.) Ay ama! Ay ama! Zer egin diat nik? Ay ama! (Lotzen da nigarretan.)
ILLEGORRI: (Iakes-i) Ago emen. Iduki zak laguna besoetan. Ur freskua behar zioat iturritik ekarri. (Badoa)
VII. AGERRALDIA
Iakes eta Aita Xabier
IAKES:
Hila duk, ila!
Hila duk, ila!
Nere laguna diat hil!
Gazte-demboran artaldeakin
Mendietan biak ibil!
Hila duk, ila!
Hila duk, ila!
Ez dik ikus, ez duk ibil
Lagun bat nian munduan eta
Nere laguna diat hil!
AITA XABIER: Iakes!
IAKES: Nundik eldu aiz? Bizi aiz? Ago. (Artzen du lurretik aiztoa) To! Artzak aiztoa! Hil nazak! Ez diat bizi nahi!
AITA XABIER: (Aiztoa eskuetan ibiliz)
Gaizo aiztoa! Zehorrek nauzu
Zeruko bidea ideki.
Nun ago, Iakes? Ez adi urrun...
Ator. Belaunikatu adi...
Nigarretan aiz? Urrikia duk.
Aiskidetu zaik Yainkoa.
Laguna izaki ta apeza bai nauk...
Ire barkatzerat noa!
(Gurutzea eginik, A. Xabier-ek emanen dio Iakes-i barkamena.)
IAKES:
Xabier! Nere Xabier!
Gizon aiz edo aingeru?
AITA XABIER:
Ez lagun... Nere buruak
Aingerutasunik ez du.
Pekatuak barkatzeko
Aingeruek... ahalik ez.
Artako behar duk izan
Gizon... Gizon eta apez.
I bezela nauk... Iakes.
Ezur eta aragizkoa.
Hargatik... artzen... ahal dut
Nere eskuetan Yainkoa.
Aingerutasuna baino
Gorago duk apezgoa.
IAKES:
Lagunak barkatu al nau
Edo apezak bakarrik
AITA XABIER:
Ikusten... ikusten diat
Maite naukala... barnetik.
Oroitzen?... Gure aur-denboran
Mendian artzain bai giñen
Biok... itzalean jarri
Ta gazna jaten genuen.
IAKES:
Nork erran behar, orduan,
Egun batez...
AITA XABIER:
Ago ixilik!
Iakes... bai... ikusten diat
Maite naukala barnatik.
(Kanpoan, argi-astea dugu. Xorien kantak aditu bitez. Eta, bat-batean, urratsak adituko dire bidean. Iakes jaiki ta badoa ateskaraino. Begibeltz eldu.)
VIII. AGERRALDIA
Begibeltz, Iakes, A. Xabier eta Illegorri
IAKES: Bakarrik eldu? Nun duzu midikua?
BEGIBELTZ: Midikua? Yauregietarat aixeago urbiltzen, oiek ere, artzainen xoletarat baino. Bizi duk?
IAKES: Bai. Lo duzu. (Begibeltz, A. Xabier sumatu gabe, sartzen da bere xolan.)
ILLEGORRI: (Pitxarrakin eldu) Nor uen, emen?
IAKES: Begibeltz.
ILLEGORRI: Midikua?
IAKES: Ez du berakin ekarri.
ILLEGORRI: Agertuko da hua ere. Behar ez delarik. (Ematen dio edaten A. Xabier-i)
BEGIBELTZ: (Xolatik irten, Iakes-i) Lo zegok. Atsa artzen dik pulliki. Orain... salbo diat, nik uste. Fraiderik izan duk, emen?
IAKES: Bai.
BEGIBELTZ: Nor uen?
IAKES: Aita Xabier.
BEGIBELTZ: Yoana duk?
IAKES: Ez.
BEGIBELTZ: Nun zegok ba?
IAKES: Hortxet.
BEGIBELTZ: (A. Xabier-engana urbilduz. Iakes-i) Zer egin dik? Erori?
IAKES: Ez.
BEGIBELTZ: Ze ba?
IAKES: Nik il.
BEGIBELTZ: Errak egia. Zer duk emen egun. Debrua nausitu?
ILLEGORRI: Ez ba lu mutillik, ez litake nausituko hua ere.
BEGIBELTZ: Mutilla? Nor duk emen debruaren mutil?
ILLEGORRI: Ago ixilik, i. Hunen aintzinean ere, ez duk errespeturik ekarriko?
AITA XABIER: Nun da lakes?
ILLEGORRI: Ez duzu hurrun.
AITA XABIER: Behar nuke urbilago. (Iakes, nigarretan, urbiltzen zaio. Bi artzain zaharrak, bazterturik, lotu bitez zakarki eleketan.)
BEGIBELTZ: Zer duk emen gertatu?
ILLEGORRI: Ez nauk zalataria.
BEGIBELTZ: Ze ago? Egiari beldur? Errak
ILLEGORRI: Egia nahi duk entzun? Iretsi zak ba egia. I aiz emen, obendun bakarra. Ik ez ba ituen behorrak laxatu, ez uen emen olako gau beltzik gertatuko.
BEGIBELTZ: Ez dizkiat nik laxatu behorrak.
ILLEGORRI: Ago ixilik. Ik uste gabean, baituen-eta inguruan begiak.
BEGIBELTZ: Begiak? Noren begiak?
ILLEGORRI: Erran diat lehen ere: Ez nauk zalataria.
BEGIBELTZ: Zalataria? Holako gezurra ibili dikan mihiak, behar likek sutan erre. Zetako laxatuko nizkian nik behorrak?
ILLEGORRI: Gure sorhoak ondatzeko.
BEGIBELTZ: Ze behar nian nik artan irabazi? Alaba galdu, antxu. Zehorrek mendirat igorria. Besterik ez.
ILLEGORRI: Bekaizkeriagatik egin duk. Guri trufa ta irri egiteko.
BEGIBELTZ: Irri? Aspaldi ahantzia diat nik, irri egiten. (Hau erranik, ixildu bitez.)
IAKES: (A. Xabier-i) Ez; Ori ez. Ori ez diat eginen. Etzaidak ori eskatu. Ameika bizitza ba nitu iretako litazke. Baiñan ori ez.
AITA XABIER: Ze behar duk ba egin?
IAKES: Nere burua preso eman.
AITA XABIER: Gure haur denborak gogoan dituk?
IAKES: (Lotzen da nigarrez)
AITA XABIER: Adizak ba nere azken nahia. Ta artzain zaharrak ekarritzak lekuko.
IAKES: Illegorri! Begibeltz!... Etortzeko. (Hauek urbiltzen zaizkio)
AITA XABIER: Yarri... Gizonak. (Iakes gelditzen da xutik)
BEGIBELTZ: (Iakes-i) Yarri adi ba
IAKES: (Ahalketurik) Gizonak... erran du.
BEGIBELTZ: Artarat, nor behar uen emen jarrita egon? (Yartzen da, Iakes ere)
AITA XABIER: Gizonak... Gaur emen gertatuak... begoz gure artean. Aita Nagusiak... jakin beza... egi osoa. Bertze nihork ez. Gauaz bidean lerratu... ta arri zorrotz batek... egina nau bihotzean zauria. (Deneri begira) Erran bezela?
BEGIBELTZ: (Deneri behatu ta gero). Erran bezela.
AITA XABIER: Bertze zerbait ere... badut. Aita Nagusiak... igorria ninduen... zuengana.
BEGIBELTZ: Guregana?
AITA XABIER: Bai... zuengana «Zoaz... erran dit... eta eramazu... mendirat bakea».
ILLEGORRI: (Hillun) Bakea? Behorrak or dire ibilki. Norbaitek ez balitu laxatu...
BEGIBELTZ: (Sutan) Ez ditut laxatu nik!
ILLEGORRI: Gezurra!
BEGIBELTZ: Gaiztakerian bazekiat, behar delarik. Baina gezurretan ez. Hunen odolaren aintzinean erraiten diat: Ez diatala nik behorrik laxatu.
ILLEGORRI: Nork eginen zuen ba? Aizeak? Emen ez da bertze nihor ibilli... Mari Gaizto baizik.
AITA XABIER: (Burua xutitu ta abotsa altxatuz) Nik dakit... nork... egin duen.
BEGIBELTZ: Ixo...
AITA XABIER: Ni... hil nauen... berak
ILLEGORRI: (Iakes-i begira) Hunek? Hunek behorrak laxatu?
BEGIBELTZ: Ik?
IAKES: (A. Xabier-i begira) Nik?
AITA XABIER: Ez!... Mari-Gaizto'k! Aita Nagusiari... errana zion... «Nik igorriko diat... menditik beiti... odola.» (Iakes erori bedi, nigarrez, A. Xabier-en belaunetarat) Ez lagun, ez. Ik ez nauk il... Mari-Gaizto'k il nau. Arek mendiratu ditu... behorrak. Ikasia baita... pindar txipiakin... su haundiak egiten.
IX. AGERRALDIA
Lehengoak eta Mari-Gaizto
MARI-GAIZTO: (Bidetik) Gezurra! Gezurra! Illegorri! Behorrak mendian dituk! Adi itzak!... Adi itzak!... (Aditu bitez behorren arrabotsak) Etzak barka! Etzak amor eman! Bakerik ez! Bakerik ez
ILLEGORRI: Oa. Urrun adi. Ezagutu aut.
MARI-GAIZTO: Fraide ustela! Zalatari zikina! Urde madarikatua!
BEGIBELTZ: Gaude ixilik. Doala.
MARI-GAIZTO: Hil beharra duk! Leher adi!... Hil adi!...
AITA XABIER: Neri... hiltzeak ekartzen bizia. (Mari-Gaizto atarian sar, Aita Xabier-en gana urbil, eta thu eginen dio arpegirat. Artzainek nahi dute jo. A. Xabier-ek) Ez uki. Doala. (Mari-Gaizto badoa.)
ILLEGORRI: (Begibeltz-enganat urbilduz) Begibeltz, barka nazak.
BEGIBELTZ: Badiagu, biek ere, elgarri barka beharra.
AITA XABIER: (Iakes-i) Iakes... Gaurko euskeldunak... buruz buru... hola behar litazke mintza.
BEGIBELTZ: (Illegorri-ri) Sorhoa berrituko diagu, bien artean. Idiak ekarriko-tut nik, etxetik.
ILLEGORRI: Azia badiat nik, sellauruan.
IAKES: (Ahalketurik) Artzen ba nauzute, emanen dut nik izerdia.
AITA XABIER: Gaurko euskeldunak... Euskalerria-ri buruz... hola behar litazke mintzo.
ILLEGORRI: Auzoak behar eta, otsoak izaki.
BEGIBELTZ: Gaude gizon, Illegorri, gaude gizon.
AITA XABIER: Munduko... bakearen alde... egin dugu... urrats bat.
MARI-GAIZTO: Bakerik ez! Bakerik ez! Gorrotoaren alaba nauk! Odolaren ama! Euskalerri-ko Etxekoandrea! Nere dantzak uxatuko bakea. Soinulari, jo zak soinua! (Ez da soinurik aditzen) Soiñulari, jo zak odol-dantza!... (Adi bitez, xorien kantak. Mari-Gaizto sutan) Xori madarikatuak! Itoko nauzute, itoko! (A. Xabier-engana urbilduz) Ni baino azkarragoa ote aiz (Erori bedi lurrerat.)
ANDRE-MARIA-REN ABOTSA:
Arantzazu-ko Aita Xabier
Zu ziñen beharrezkoa
Mendi-mendian nausi zitezen
Bakea ta amodioa.
AITA XABIER:
Arantzazu-ko Andre Maria!
Behar ba nauzu banoa
Zerua bedi aizea eta
Aita Xabier ostoa
(A. Xabier-ek beititu beza burua. Iru gizonek beren xapelak erantzi. Kanpoan, adi bitez, orain ere, xorien kantak. Eta hola, pulliki pulliki, oyalak etxiko.)
AMAYA
Euzko-Gogoa, 1957ko iraila-gabonila